Λαϊκές και θρησκευτικές τελετουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας

Γράφει ο Μανώλης Νταλούκας

Ο λαός ερμηνεύει με τον δικό του τρόπο την Μεγαλοβδομάδα.

Μαζί με τις επίσημες εκκλησιαστικές τελετές, στις οποίες συμμετέχει με κατάνυξη, δημιουργεί μέσα και έξω από τους ναούς, και άλλες δικές του τελετουργίες, που μοιάζουν με θεατρικές παραστάσεις και που πολλές έχουν μαγικό χαρακτήρα.

Οι λαϊκές αυτές τελετουργίες, που ενσωματώνονται στο ύφος και ήθος των ιερών ημερών, αποτελούν τα λεγόμενα έθιμα.

Το πέρασμα των προβάτων κάτω από τον Επιτάφιο (Φωτ. Νίκος Ψιλάκης)

Ένα παράδειγμα, είναι το πέρασμα αιγοπροβάτων κάτω από τον Επιτάφιο, που γίνεται σε χωριά της Κρήτης. Στην ωραία φωτογραφία του λαογράφου Νίκου Ψιλάκη, βλέπουμε το έθιμο στον Επιτάφιο της Μονής Αγ. Γεωργίου Απανωσήφη (Κρήτη). Η τελετουργία, αποσκοπεί στην αύξηση της κτηνοτροφικής παραγωγής. Ακούγονται μάλιστα και παραδόσεις, πως κάποιες χρονιές, κάποιοι δεν πήγαν τα πρόβατα να περάσουν κάτω από τον Επιτάφιο και ύστερα δεν πήγαν καλά τα κοπάδια. Τα πρόβατα δεν γέννησαν, και η παραγωγή τυροκομικών, ήταν μικρή.

Τήνος. Επιτάφιος στην θάλασσα (Φωτ. Κώστας Βέργας)

Ένα άλλο παράδειγμα, με λιγότερο μαγικό, και περισσότερο θρησκευτικό χαρακτήρα, βλέπουμε στην Τήνο, όπου μπαίνουν με τον παπά και τον Επιτάφιο στην θάλασσα. Η τελετή αποσκοπεί να προστατευθούν οι ναυτικοί και να αναπαυθούν οι ψυχές των πνιγμένων.

Πέρασμα του Επιτάφιου από τα μνήματα στο Πετροκεφάλι (Φωτ. Νίκος Ψιλάκης)

Θα πρέπει ακόμη να σημειώσουμε και το πέρασμα του Επιτάφιου από νεκροταφεία, με στόχο την υπενθύμιση στα πνεύματα των νεκρών πως υπάρχει η υπόσχεση της Ανάστασης.

Το ήθος και το ύφος της Μεγαλοβδομάδας, είναι ατμόσφαιρα χαρμολύπης. Υπάρχει διάχυτη η λύπη για τα Πάθη του Χριστού, αλλά και μια υποβόσκουσα χαρά, αφού έρχεται η Ανάσταση. Ο λαός, ερμηνεύει πολλές φορές τα Πάθη, βάζοντας μαζί και τα δικά του καθημερινά βάσανα. Και αυτό φαίνεται στα λαϊκά τραγούδια των ημερών, που είναι μοιρολόγια. Εδώ, το πρόσωπο της Παναγίας πρωτοστατεί. Από πολύ παλιά, οι μανάδες μοιρολογούσαν μαζί με την Παναγιά, αναλογιζόμενες κάποιον δικό τους χαμένο, ή κάποιο παιδί τους άτυχο και πολύ δοκιμασμένο. Ένα από τα ωραιότερα μοιρολόγια είναι το «Τώρα Αγιά Σαρακοστή».

Είχα την τύχη, μια Μεγάλη Παρασκευή, να συναντήσω τον Πρωτοψάλτη, ερευνητή και δάσκαλο της Βυζαντινής και δημοτικής μας μουσικής, Θεόδωρο Βασιλείου. Ήταν στο προαύλιο της εκκλησιάς, στο Μετόχι του Παναγίου Τάφου, στην Πλάκα. Μαζί του είχε οργανοπαίχτες, κλαρίνο, ούτι και κιθάρα.

Καθώς ο κόσμος έμπαινε στην εκκλησιά, αυτός έψελνε το μοιρολόγι της Σαρακοστής, το οποίο εκεί μαγνητοφώνησα και θέτω πιο πάνω.

Ο Θεόδωρος Βασιλείου, ενώ λέει τον λαϊκό θρήνο «Τώρα Αγιά Παρασκευή» στο Μετόχι του Παναγίου Τάφου (Φωτ. Μ.Νταλούκας)

Ο Θεόδωρος Βασιλείου, που έφυγε δυστυχώς νέος από την ζωή, μου έμαθε πολλά για τα λαϊκά μοιρολόγια και τις τελετουργίες, όπου ο λαός φέρνει στα ανθρώπινα μέτρα το θείο δράμα, γιατί έτσι το κατανοεί καλύτερα. Και μυστικά μέσα του, νιώθει λίγο κι αυτός σταυρωμένος, από τα βάσανα που του έβαλε κάποιο «πραιτώριον». Πίνει κι αυτός το πικρό «ποτήριον». Και μαζί με την Ανάσταση του Χριστού, περιμένει και την δική του ανάσταση, μια καλύτερη μέρα. Το ανθρώπινο αυτό στοιχείο, είναι έντονο και πολύ συγκινητικό, στην διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. Έτσι, οι λαϊκές αυτές τελετουργίες δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με απαξίωση, αλλά με κατανόηση, όσα στοιχεία υπερβολής κι αν περιέχουν.

Το Κάψιμο του Ιούδα (Φωτ. Νίκος Ψιλάκης)

Η διάθεση αυτή αποτυπώνεται και στο οργισμένο έθιμο του καψίματος του προδότη Ιούδα. Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας συνεχίζει να υπάρχει η θεατρική αυτή παράσταση τιμωρίας, που απευθύνεται συμβολικά σε κάθε προδότη.

Πριν το κάψιμο, σε πολλά μέρη διεξάγεται διαπόμπευση. Το ομοίωμα του Ιούδα βγαίνει στους δρόμους και ο κόσμος το φτύνει βρίζοντας «Ου να χαθείς, παλιοπροδότη, Γιούδα Ισκαριώτη».

Το Κάψιμο του Βαραββά (Φωτ. Κώστας Βέργας)

Στην Νέα Κίο Αργολίδος, οι Κιώτες καίνε το ομοίωμα του Βαραββά, του ληστή που ελευθερώθηκε αντί για τον Χριστό.

Άλλο αξιοσημείωτο έθιμο είναι και το σπάσιμο των σταμνιών, στην Κέρκυρα.

Γύρω στις 12 το μεσημέρι, το Μεγάλο Σάββατο, μόλις χτυπήσει για δεύτερη φορά η καμπάνα του Αγίου Σπυρίδωνα, οι γυναίκες ρίχνουν από τα παράθυρα πήλινα δοχεία (αγγειά) γεμάτα νερό, που πέφτουνε και σκάνε με πάταγο στους δρόμους της παλιάς πόλης. 

Τα σταμνιά αυτά, στην Κέρκυρα, τα λένε μπότηδες. Τα μπαλκόνια είναι στολισμένα και οι κάτοικοι δένουν στους μπότηδες κόκκινες κορδέλες – το κόκκινο είναι το χρώμα της Κέρκυρας.

Το έθιμο έχει τις ρίζες του στον Μεσαίωνα, όταν οι χωρικοί ήθελαν με τέτοιες μαγικές τελετές να διώξουν τα «μολύσματα», που τα μοχθηρά πνεύματα έβαζαν στο νησί τους.